Ахборот таҳлилининг замонавий воситалари
Сайёрамизда тирик мавжудотлар пайдо бўлганидан бошлабоқ уларнинг яшаши учун атроф олам тўғрисида оладиган маълумотлари катта аҳамият касб этади. Кейинги йилларда табиатни ўрганиш билан бирга яратилаётган ва фойдаланилаётган машиналар, аппаратлар, ускуналар, технологик жараёнларга оид маълумотлар пайдо бўлди. «Ахборот» атамаси кириб келди.
Йигирма-ўттиз йил илгари ахборотни аниқлаш жуда осон эди. Инсонлар орасида алмашинадиган маълумотлар ахборот ҳисобланарди. Эндиликда ахборот янада кенгроқ маънода тушунилмоқда.
Ахборот нима деган саволга жавоб бериш учун ахборот манбаи ва ундан фойдаланувчилар ўртасидаги алоқага эътиборни қаратиш керак. Аввалом бор, табиий объектлар — юлдузлар, сайёралар, инсонлар, ҳайвонлар, ўсимликлар, далалар, ўтлоқлар, ўрмонлар ахборот манбаи ҳисобланса, кейинчалик фан ва техниканинг ривожланиб бориши натижасида илмий тажрибалар, машиналар, аппаратлар, технологик жараёнлар ахборот манбаи бўлди. Ахборотдан фойдаланувчи объектлар рўйхати ҳам жуда узун бўлиб, ушбу рўйхат инсонлар, ҳайвонлар, ўсимликлар, ҳар хил асбоблар ва аппаратларни ўз ичига олади. Шунинг учун бугунги кунда бу тушунча янада кенгайтирилиб, турли объектлар, ҳодисалар, жараёнлар тўғрисидаги маълумотлар ахборот деб аталади.
Ахборот манбалари ва ундан фойдаланувчиларнинг турли туманлиги уни белгили, матнли ва графикли каби шаклларда ифодалашга олиб келди. Ҳарф, рақам, белги ва шу кабилардан фойдаланишга асосланган белгили шакл энг оддий шакл ҳисобланади. Аммо у амалиётда фақат турли ҳодисалар тўғрисидаги оддий сигналларни узатиш учун қўлланилади. Ахборотни тасвирлашнинг матнли шакли мураккаброқ ҳисобланади. Бунда ҳам худди олдинги шаклдагидек ҳарфлар, рақамлар, математик белгилар каби символ белгилар ишлатилади. Шу билан бирга ахборот нафақат ушбу белгиларга, балки уларнинг бирикмаси ва кетма-кет келишлигига ҳам боғлиқ.
Ахборотни тасвирлашнинг график шакли энг мураккаб, шу билан бирга энг кўп маълумотни ўзида жамлайди. Унга бизнинг ҳаётимизда катта аҳамият касб этадиган ва жуда кўп ахборотни ўз ичига оладиган табиат тасвирлари, фотосуратлар, чизмалар, схемалар мисол бўла олади.
Ахборот мавжуд бўлиши учун, аллбатта, ахборотни узатувчи ёки сақловчи қандайдир объект бўлиши керак. Бундай объектлар жуда кўп бўлиб, уларнинг сони мунтазам ўсиб бормоқда. Ахборотлар узатишда ҳаво, сув, электр токи, рентген нури, ёруғлик нури ва бошқалар ахборотни ташувчи, ахборотни сақлашда эса қоғоз, газлама, дарахт, темир, кремний, пластмасса ва бошқалар ҳисобланадилар. Ахборотни узатишда инсон қадимдан ҳаводан фойдаланиб келмоқда, унинг тебраниши эвазига кўп асрлардан буён нутқ узатилмоқда. Электр токи тебраниши ахборотни турли тармоқлар билан исталган масофага йўналтириш имконини беради. Рентген нури ва ёруғлик нури ҳам кўплаб ахборот узатади. Ахборотни сақлашга мўлжалланган энг кўп тарқалган материал қоғоз ҳисобланар эди. Ҳозирги кунда ахборотлар электрон шаклида компьютер хотирасида, киноленталарда, диопозитивларда, видео ёзув кўринишида ва ҳоказоларда сақланади.
Рассомлар сурат чизишади, ҳар хил ҳайкаллар ясашади. Уларга кўплаб ахборот киритишади, аммо ёғоч, тош, лой, уларни ташувчилари бўлишади.
Электрон қурулмалари пайдо бўлиши билан темир асосида олинадиган магнит материаллар ахборотни сақлашда катта аҳамият касб этди. Металл ёки пластмасса магнит материали билан қопланиши эвазига ахборотни сақлаш омбори ҳосил қилинади.
Ахборотни одатдаги грампластинка кўринишида сақлаш учун пластмассадан кенг фойдаланмоқда. Шу билан бирга кейинги йилларда металл ёки пластмасса асосида яратилган янги ахборотларни ташувчилари пайдо бўлди. Булар видеопластинкалар бўлиб, улар грампластинкаларга ўхшаш, аммо уларга ахборотни ёзиш ва уни ўқиш лазер нури орқали амалга оширилади. Лазердан фойдаланиш ҳозиргача бажариш имкони бўлмаган зичликларда ахборотни ёзиш имконини яратади.
Электрон машиналарда ахборотни сақлаш, ҳужжатларни ва ундаги маълумотларни тез топиш фойдаланувчиларни барча керакли ахборот билан таъминлашни сифат жиҳатидан янгича ташкиллаштиришга имкон беради. Шу мақсадлар учун ҳамма билим соҳалари, халқ хўжалиги соҳалари ва ижтимоий масалалар тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олувчи ахборот банклари яратилган.
Ахборот жамият, барча инсон ҳаёти ва фаолиятида муҳим восита бўлиб хизмат қилади. Унинг ҳажми тез ўсмоқда. Ахборотдан фойдаланиш характери жуда тез ўзгармоқда. Шуни таъкидлаш керакки, ахборот турли бўлганлигига қарамай, у учта муҳим сифатга эга бўлишлиги керак:
1.Тўлиқлик, яъни ўрганилаётган объект ёки ҳодисани тўлиқ ифодалаши керак;
2. Бебаҳолик, яъни уни талабгорлиги, акс ҳолда ахборот талаб қилинмайди;
3. Ишончлилик, яъни ахборот шубҳа туғдирмаслиги ва бошқатдан қайта ишланмаслиги керак.
Ахборотдан фойдаланиш билан боғлиқ жараёнлар аҳамияти сўнгги йилларда шунчалик муҳим бўлдики, ахборот ресурслари деган янги термин пайдо бўлди.
Замонавий ахборот ресурслари бу илмий назариялар, янгиликлар, патент ва ихтиролар, иқтисодий-математик моделлар, машина ва технологик жараёнлар лойиҳалари, ер ва океанлар бойликлари ҳақидаги маълумотлардир. Бу мамлакат бойлиги замоновий давлатнинг интеллектуал қудратини билдиради. Ҳисоблаш техникасини кенг қўллаш жараёни жамиятни информатизациялаштириш деб, электрон ҳисоблаш машиналарини қўллаш билан боғлиқ барча нарсалар, уларни яратиш, уларга дастур тузиш эса информатика деб аталади. Агар умумий таърифга аниқлик киритсак, информатика деб:
-ҳисоблаш техникаси ва тизимларини ишлаб чиқиш ва уларни яратиш технологияси;
-аниқ билимлар ва жамият ҳодисаларини шакллантириш мақсадида уларнинг математик моделларини ишлаб чиқиш;
-математик моделлар тузиш босқичда тузилган масалаларни сонли ва мантиқий ечиш усулларини яратиш, маълумотларни қайта ишлаш;
-бошқариш масалаларини ечиш алгоритмларини ишлаб чиқиш, математик моделлар ҳисоби ва таҳлили;
-алгоритмларни программалаштириш, ЭҲМ дастур таъминотини яратиш билан боғлиқ фан тушунилади.
Информатиканинг назарий асосларини тенг равишда математика ва кибернетикага тааллуқли: ахборот назарияси, алгоритмлар назарияси, мантиқий математика ва бошқалардан иборат фундаментал фанлар гуруҳи ташкил қилади. Шу билан бирга информатика: операцион тизим, ЭҲМ архитектураси, программалаштириш назарияси ва бошқалардан иборат ўзининг бўлимларига эга. Информатиканинг материал базаси физика, химиянинг кўплаб бўлимлари билан, кўпроқ электроника ва радиотехника билан боғлиқ. Информатика ядроси аниқ техник ва программа воситаларидан иборат информацион технологиядир. Улар ёрдамида бизнинг ҳаётимиз ва фаолиятимизнинг барча соҳаларидаги ахборотларни қайта ишлаш билан боғлиқ ҳар хил амаллар бажарилади. Баъзан информацион технологияни компьютер технологияси ёки амалий информатика деб аталади.
Тошкент ислом университети
“Информатика ва ахборот технологиялари”
кафедраси мудири, техника фанлари
номзоди Турсунов Н.Х.